بررسی دیدگاه شاعران بزرگ پارسی گوی قرن ۶ و ۷ در زمینه جبر و اختیار (سنایی – نظامی – عطار)

توضیحات

چکیده
رساله حاضر به بررسی مبحث جبر و تفویض در آثار سه تن از شعرای بزرگ قرن ۶ و ۷ میپردازد، با توجه به اینکه این دو قرن سرآغاز مباحث کلامی است با بررسی آثار شعرای این دو سده میتوان به جایگاه مبحث کلامی جبر و تفویض در این دوره خصوصا در بین اُدبای مشهور این دورهها پی برد چرا که همواره ادبیات و شعر فارسی تأثیر بسزایی در گسترش عقاید کلامی در بین مردم هر دورهای داشته است.
پایاننامهی حاضر، با استفاده از روش کتابخانهای انجام یافته و مشتمل بر ۴ فصل کلی است: فصل اول به کلیات بحث میپردازد. در فصل دوم به جایگاه علم کلام در معارف اسلامی و دیدگاه نحله ها و مکاتب مختلف اسلامی أعم از امامیه، معتزله و اشاعره درباره مسأله جبر و تفویض پرداختهایم. در فصل سوم به نظر شعرای بزرگ این دو قرن یعنی سنایی غزنوی، نظامی گنجوی و عطار نیشابوری درباره جبر و تفویض با ذکر نمونه اشعار شاعران مذکور پرداخته شده است. در فصل چهارم نیز به نقد جبر از دیدگاه عقلی و آیات و روایات با ذکر نمونه اشعاری که در جهت نقد و ردّ جبر و اثبات اختیار است اشاره شده است.

کلید واژه ها: کلام، جبر، تفویض، شعر، سنایی، نظامی، عطار.

 فهرست مطالب
عنوان                                                                                                                                                    صفحه
فصل اول: کلیات و مفاهیم…………………………………………………………………….………………..14
1. 1. بیان مسأله تحقیق…………………………………….…………………………………………….14
2. 1. اهمیت و ضرورت……………………….…………………………………………………………..14
3. 1. سؤالات تحقیق……………………….…………………………………………………………….15
4. 1. فرضیات تحقیق……………………….…………………………………………………………….16
5. 1. پیشینهتحقیق………………………………………………………………………………………..16
1. 5. 1. کتابها و مقالات نوشته شده در باره جبر و اختیار در آثار سه شاعر مورد نظر    17
1. 1. 5. 1.کتابها    17
2. 1. 5. 1. مقالات    18
3. 1. 5. 1. پایاننامهها    18
6. 1. چارچوب نظری تحقیق……………………………………………………………………………..18
فصل دوم: نظری اجمالی به تعریف و موضوع علم کلام……………………….……………….………………..22
1. 2. مقدمه…………….…………………………………………………………………………………22
2. 2. جایگاه علم کلام در معارف اسلامی……………..….………………………………………………23
3. 2. تحلیلی کوتاه در باب بحث جبر و تفویض…………………………………………………………..25
4. 2. مکاتب و مذاهب کلامی……………….…………………………….……………………………..25
1. 4. 2. اصحاب حدیث    26
1. 1. 4. 2. عقیده اهل حدیث در باب قضاء و قدر الهى    27
2. 4. 2. معتزله    27
1. 2. 4. 2. عقاید معتزله    29
3. 4. 2. منظور از قدریه    31
1. 3. 4. 2. پیدایش قدریه، واکنش عقیدۀ به جبر    32
4. 4. 2. جبّریه «جَهمیه»    33
5. 2. نگاهی اجمالی به مسأله جبر و تفویض (اختیار) و دیدگاه مکاتب کلامی در این باره……………….36
1. 5. 2. دیدگاه جبر اهل حدیث و نظریه کسب اشعری     38
1. 1. 5. 2. دلایل روایی مجبّره در اثبات عقیده باطل خود    39
2. 1. 5. 2. نتیجه بحث    41
3. 1. 5. 2. گریزگاه «کسب»    42
2. 5. 2. نظریه تفویض(اختیار)    43
1. 2. 5. 2. پیدایش گروه قدریه در واکنش عقیدۀ به جبر    43
2. 2. 5. 2. مفهوم نظریه “تفویض” و تبیین آن    44
3. 5. 2. دیدگاه توحید افعالیِ عرفا    47
1. 3. 5. 2. جبرگرایی در عرفان و تصوف    47
2. 3. 5. 2. گفتارهایی از اهل عرفان در گرایش به جبر    47
4. 5. 2. دیدگاه “أَمرٌ بَینَ الأَمرَین” یا نظریه «نه جبر و نه تفویض» شیعه امامیه    50
1. 4. 5. 2. روایات در باب “أَمْرٌ بَینَ أَمْرَینِ”    52
2. 4. 5. 2. نتیجه بحث    55
فصل سوم: چکیدهای از تاریخ علم کلام در سده ۶ و ۷…………………………………………………………58
1. 3. مقدمه……………………………….………………………………………………………………58
2. 3. سنایی غزنوی……………………………………….………………………………………………60
1. 2. 3. مختصرى در شرح احوال و آثار حکیم سنایى غزنوى(۵۲۹ـ۴۶۷ ه.ق)    60
2. 2. 3. آثار سنایی    60
3. 2. 3. درگذشت سنایی     61
4. 2. 3. عقیده شاعر در باب جبر و اختیار    62
1. 4. 2. 3. سنایی و مسأله جبر و تفویض    62
دوران‌های حیات سنایی    63
2. 4. 2. 3. اعتقاد سنایی به قضا و قَدَر    65
قضا و قدر    69
3. 4. 2. 3.توحید افعالی    73
خلاصه آراء و نظریات سنایی در باب جبر و تفویض    74
3. 3. نظامی گنجوی…………….………….…………………………………………………………….74
1. 3. 3. معرفی شاعر    74
2. 3. 3. وفات نظامى    75
3. 3. 3. آثار نظامی گنجوی    76
4. 3. 3. معرفی دیوان اشعار نظامی    76
1. 4. 3. 3. معرفی خمسه نظامی    76
5. 3. 3. اعتقاد شاعر در مورد سرنوشت انسان    77
6. 3. 3. نظامی و مسأله جبر و تفویض    77
1. 6. 3. 3. جبرگرایی نظامی و نظریه تأویل    77
2. 6. 3. 3. دلیلی واضح بر جبرگرایی نظامی    81
3. 6. 3. 3. اشاره نظامی به علم ازلی الهی    82
خلاصه آراء و نظریات نظامی در باب جبر و تفویض    83
4. 3. عطار نیشابوری…………….……………………………………………….……………………….83
1. 4. 3. نام و لقب عطار    83
2. 4. 3. ولادت و وفات عطار    84
3. 4. 3. آثار عطار نیشابوری    84
4. 4. 3. تخلّص عطار    85
5. 4. 3. وفات عطار    85
6. 4. 3. عقیده شاعر در باب جبر و اختیار    86
1. 6. 4. 3. عقیده شاعر به توحید افعالی    86
1. 1. 6. 4. 3. دیدگاه جبرگرایانه عطار نیشابوری در باره ابن ملجم ملعون    86
2. 6. 4. 3. تسلیم در برابر سرنوشت و قضای محتوم    88
3. 6. 4. 3. تسلیم در برابر قضا و قدر    89
اعتقاد شاعر به حکم ازلی الهی، دالّ بر جبر است.    90
خلاصه آراء و نظریات عطار در باب جبر و تفویض    92
فصل چهارم: نقد و ردّ جبر و دلایل جبریون………………………….…………………………………………94
1. 4. دلیل جبریون از نگاه قرآن………………….………………..…………………………………….94
1. 1. 4. پیروی جبریون از ظنّ و گمان    94
2. 1. 4. تبعیت جبریون از روش پیشینیان و توجیه کارهای خود از طریق تعلّق اراده الهی بر آنها    95
3. 1. 4. تمسک به علم پیشین و اراده أزلی خداوند (قضا و قدر)    95
2. 4. پاسخ قرآنی در ردّ دلیل جبریون با تکیه بر تفسیر صحیح قضا و قدر و اثبات حرّیت و اختیار انسان…96
3. 4. دلایل عقلی و کلامی بر ردّ نظریه جبر با تأکید بر دو اصل علم خدا و اختیار انسان………………..97
1. 3. 4. توحید افعالی یا جبر عرفانی عرفا    98
2. 3. 4. وحدت وجود و نظریه کسب    99
1. 2. 3. 4. نقد نظریه کسب و بیان باطل بودن آن    99
2. 3. 4. نقد نظریه کسب از شلتوت    99
3. 3. 4. تفسیر فلسفی أمر بین الأمرین از ملاصدرا    100
4. 3. 4. کتاب نفس    101
5. 3. 4. وحدت وجود    101
6. 3. 4. جبر مطلق عرفانی    102
7. 3. 4. جبر نسبی عرفانی    103
1. 7. 3. 4. گرایش غیر مستقیم به بین الأمرین    103
2. 7. 3. 4. گرایش مستقیم به بین الأمرین    104
4. 4. دلایل کلامی بر ردّ جبر و تحلیل دلائل جبریون………………………….………………………105
1. 4. 4. دلیل اول جبریون:  اگر بشر خالق بود، از جزئیات کار خود آگاه بود    105
2. 4. 4. دلیل دوم جبریون:  اگر دو قدرت بر جهت مخالف تعلق بگیرند    106
3. 4. 4. دلیل سوم جبریون: نسبت قدرت خدا به همۀ ممکنات یکسان است    107
5. 4. رابطه توحید در خالقیت با کیفر و پاداش الهی…………….………………………………………111
6. 4. تفسیر دیدگاه أمر بین الأمرین……..……………………………………………………………….112
1. 6. 4. اشاره به نظریه أمرٌ بَینَ الأمرَین در اشعار سنایی    114
1. 1. 6. 4. دلایل قرآنی و روایی بر ردّ نظریه جبر    116
1. 1. 1. 6. 4. دلایل قرآنی بر ردّ نظریه جبر    116
2. 1. 1. 6. 4. دلایل روایی بر ردّ نظریه جبر    121
1. 2. 1. 1. 6. 4. تأکید ائمه (^) بر ردّ دلیل جبریون مبنی بر اینکه قضا و قدر مستلزم جبر است.    121
2. 2. 1. 1. 6. 4. تبیین امام علی(×) از مسئله قضا و قدر در پاسخ به نظریه جبر    121
3. 2. 1. 1. 6. 4. دلیل امام رضا (×) بر ردّ جبر با تبیین صحیح اصل «نه جبر و نه تفویض»    123
5. 2. 1. 1. 6. 4 . دلیل امام رضا (×)بر ردّ جبر: قدرت اختیار و تصمیمگیری انسان از خداوند به او اعطاء شده است    126
6. 2. 1. 1. 6. 4. ردّ نظریه جبر از امام هادی(×) با یادآوری اصل امتحان و تکلیف الهی    126
7. 2. 1. 1. 6. 4. چند روایت دیگر در این زمینه    128
2. 6. 4. دلایل قول به اختیار انسان    130
نتایج و پیشنهادها …………………………………………………………………………………………. 134
فهرست منابع………………………………………………………………………………………………………………………………….۱۳۶
منابع فارسی…………….………….……………………………………………………………………136
منابع عربی………………………………………………………………………….…………………..139
مقالات….……………………………………………….…………………………………………….141